هشدار فاجعه محیط زیستی در حوضه آبریز زهره - وبلاگ نازنین

به گزارش وبلاگ نازنین، جمعی از کارشناسان و اعضای هیأت علمی در نامه ای از رئیس جمهور خواستند با توقف پروژه احداث سد چشم گیر از وقوع یک فاجعه محیط زیستی و اجتماعی جلوگیری گردد.

به گزارش گروه مالی وبلاگ نازنین، جمعی از کارشناسان منابع آب و اعضای هیأت علمی دانشگاه های کشور در نامه ای به ریاست جمهور به انتقاد از ساخت سد چشم گیر استان سیستان و بلوچستان پرداختند که متن آن به توضیح زیر است:

احتراماً، به عرض می رساند چند دهه است که وزارت نیرو سیاست های خود را بر ساخت سد هایی گذاشته است که تقریباً بیشتر آن ها در زمان رژیم گذشته جایابی شده اند. در زمانی که این سد ها طراحی شدند، مسائل محیط زیستی بخصوص گرمایش کره زمین و نقش فعالیت های بشری در تشدید آن به شکل امروزی شناخته شده نبود. کشاورزی و توسعه صنعتی ناپایدار و روش سازه ای در مدیریت آب، ضمن از بین بردن دانش بومی و تخلیه آبخوان ها، یکپارچگی زیستی کشور را با خشکاندن تقریباً همه رودخانه ها از بین برده، کشور را درگیر مسائل بزرگ اجتماعی و زیست محیطی نموده و امنیت غذایی را مورد تهدید قرار داده است. سد ها اگر چه در مواردی باعث رونق کوتاه مدت مالی یا رشد شهر ها می شوند، ولی در درازمدت تأثیرات منفی پرشماری دارند.

برای مثال در پایین دست، منشأ معضلاتی مانند افزایش تقاضا برای آب، خشک شدن تالاب ها، و بروز پدیده ریزگرد ها و در بالادست موجب غرق شدن روستا ها و مراتع و جنگل ها، چندپاره شدن زیستگاه ها و نابودی میراث های فرهنگی می شوند. نمونه بحران های اجتماعی شدیدی را که با سدسازی و انتقال آب پدید آمده، اخیراً در وقایع اصفهان، چهارمحال و بختیاری و کمی قبل تر در خوزستان دیده ایم. معضل بزرگ دریاچه ارومیه نیز نمونه دیگری است که پایداری زیست در چند استان را تهدید نموده و موجب هدررفت هزاران میلیارد تومان بودجه کشور شده است.

دشت خوزستان، یک دشت آبرفتی است و سلامت این دشت، به ویژه از نظر کنترل طبیعی اندازه شوری آبرفت ها و خاک های کشاورزی و بعلاوه کنترل ریزگردها، به ورود سیلاب رودخانه هایی وابسته است که به خلیج فارس می ریزند. جریان این سیلاب ها با شستشوی نمک سبب شکل گیری تالاب هایی شده که خشکیدگی آن ها برابر است با شور شدن زمین های کشاورزی و تشکیل ریزگرد های ویرانگر

بعد از آبگیری سد گتوند - که در سازند زمین شناسی گچساران ساخته شده بود - حجم بالایی از نمک در مخزن سد حل و باعث افت شدید کیفیت آب رودخانه کارون شد. مطالعات تازه (جلالی و همکاران 2019) نشان می دهد آبگیری سد گتوند مسبب 86 درصد انحلال نمک در مخزن سد در دو سال اول بهره برداری از آن بوده است. تأسف آور است که سدی بر رودخانه زهره و در محلی به نام تنگ چم شیر در استان کهکیلویه و بویراحمد در دست ساخت است که نه تنها مسائل مشابه سد گتوند را دارد، بلکه با توجه به ساختار زمین شناختی خاص منطقه و مدارک و شواهد موجود احتمالاً موجب بروز آسیب های بیشتری هم خواهد شد.

برنامه ریزی ساخت این سد در سال 1387 آغاز و ساخت آن به وسیله دولت قبلی در دهه نود آغاز و تا به حال حدود 85 درصد آن تکمیل شده است. هفتاد درصد مخزن این سد در سازند گچساران است و بر پایه گزارش شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران که به وسیله پژوهشگران دانشگاه تهران تهیه شده است (منتظری و بهلولی، 1398) سالانه حدود پانصد هزار تن نمک فقط از جهت فعلی رودخانه وارد مخزن خواهد شد.

قابلیت انحلال بستر مخزن بسیار بالا است و به علت وجود فروچاله های متعدد و بعلاوه جاری بودن چشمه های شور در داخل و پشت سد، و به علت افزایش سطح تماس آب با سایر بخش های سازند، خطر انحلال نمک حتی به اندازهی بیش از اندازه محاسبه شده در گزارش دانشگاه تهران قطعی است.

آنالیز های اجرا شده به وسیله شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران (گزارش زمین شناسی مهندسی، اسفند 1391) حاکی از شوری بالای چشمه های منطقه به علت تماس با سازند گچساران است. شوری چشمه های جاری در پشت سد 35 برابر شوری خود رودخانه و نزدیک دو برابر شوری آب دریا های آزاد است.

با توجه به انحلال سریع گچ در تماس آب های زیرزمینی در ارتباط با سولفات کلسیم، حفره ها و غار های زیرزمینی در محل مخزن سد وجود دارد و در مواردی در پی فروپاشی خود به خودی، منجر به فرونشست سطح زمین می گردد که در منطقه کاملاً مشهود است و در گزارش زمین شناسی هم مستند شده است. نکته قابل توجه این است که از محور سد تا قبل از تلاقی آب رودخانه زهره با رودخانه خیرآباد (که آب آن شیرین است.) اراضی کشاورزی وجود ندارد که این خود گواهی بر شوری و کیفیت پایین آب رودخانه زهره در این قسمت و جایایی اشتباه سد است.

اما خطر بزرگ دیگر احداث این سد، نابودی حدود پانصد هکتار جنگل های انبوه رودخانه ای و حدود چهار هزار هکتار جنگل و درختچه زار کنار و دیگر گیاهان گچ دوست در داخل مخزن است. میلیون ها درخت گز، پده و کنار در مخزن با آبگیری نابود خواهد شد که نه تنها جذب هزاران تن دی اکسید کربن را مختل می نماید، بلکه با فراوری گاز گلخانه ای متان ناشی از زیر آب رفتن گیاهان و پوسیدگی مواد آلی، تأثیرات سنگینی بر گرمایش کره زمین خواهد داشت. تأثیر گاز متان بر افزایش دمای زمین تا بیش از هشتاد برابر دی اکسید کربن است. قطع جریان سیلاب های رودخانه زهره که باعث زهکشی طبیعی می گردد، افزایش شوری زمین های کشاورزی را در پی خواهد داشت و سبب گسترده تر شدن کانون ریزگرد بین ماهشهر و هندیجان خواهد شد.

چنین اتفاقی قبلاً با ساخت سد مارون هم اتفاق افتاده که باعث کم آب شدن و حتی خشکیدگی بخش هایی از تالاب شادگان، فراوری ریزگرد و نفوذ آب شور به نخلستان های منطقه شد. در شرایطی که با احداث سد های تازه در ترکیه به زودی سطح وسیع تری از تالاب های خوزستان خشک خواهد شد، آبگیری سد چم شیر می تواند بحران های زیست محیطی دشت خوزستان را پیچیده تر و بیشتر کند با توجه به موارد بالا، درخواست داریم با تشکیل یک تیم متخصص بیطرف برای ارزیابی قصور در انجام مطالعات این سد و نادیده گرفتن نتایج مطالعات قبلی، و بعلاوه تتازه ارزیابی زیست محیطی پروژه، از وقوع یک فاجعه محیط زیستی و اجتماعی دیگر در منطقه حساس حوضه آبریز رودخانه زهره جلوگیری فرمائید.

امضا کنندگان:

1. حسین آخانی؛ گیاه شناس و بوم شناس، استاد دانشگاه تهران

2. عباس بحرودی؛ زمین شناس، دانشیار دانشگاه تهران

3. کامبیز بهنیا؛ دانشیار خاک و پی، دانشگاه تهران

4. محسن رنجبران؛ دانشیار زمین شناسی دانشگاه تهران

5. حسن رحیمیان؛ بوم شناس دریایی و دانشیار دانشگاه تهران

6. مهدی زارع؛ استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله

7. ابوعلی گلزاری؛ متخصص محیط زیست و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران

8. اصغر عبدلی؛ جانورشناس و بوم شناس زیستگاه های آبی، استاد دانشگاه شهید بهشتی

9. مهدی بصیری؛ بوم شناس و دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان

10. رضا ندرلو، جانور شناس و بوم شناس، زیست بوم های آبی، دانشیار دانشگاه تهران.